डा. गोविन्दशरण उपाध्याय ।
राष्ट्र-चिन्तन-१
वेदको अर्थ ज्ञान हो | वेदहरूले जन्मभूमिलाई राष्ट्र मात्र होइन मातृभूमि समेत भनेका छन् | मातृभूमि नै जन्मभूमि हो | जन्मभूमिलाई मातृभूमिका रूपमा प्रतिष्ठा दिनु भनेको महिलाशक्तिका लागि पुरुषहरूले दिन सक्ने सर्वोच्च सम्मान हो | वेदले राष्ट्र, नारीशक्ति र विद्या यी तीन विषयरूलाई समानपदमा सम्मान व्यक्त गरेको छ | फलस्वरूप हामी नेपालीहरूको जन्मभूमि नेपाल पनि मातृशक्ति नै हुन् |
हामी नेपालीहरूका लागि नेपाल (नाम पढ्दा पुलिंगी) भएर स्त्रीलिंग नै हुन् | मैले मेरो पिताजीबाट सुनेको थिए “आमा, गुरू, राजा, नारी, नदी, गाई तथा जन्मभूमी”लाई तँ भनेर सम्बोधन गर्नुहुँदैन | पाप लाग्छ | नेपालको राष्ट्रीय प्रतिकमा समेत जन्मदिने आमा र जन्मभूमि नेपाललाई समानतहमा राखिएको छ | एसको अर्थ हो – एउटा नेपालीका लागि राष्ट्र केवल जमिनको खण्डमात्र होइन, उ जीवन्त, चेतनासहितको जीवनदायिनी अनुभूति हो | जन्मभूमिको अनुभूति देवीसंग जोडिएको आत्मिक सम्मान हो |
यदाकदा जन्मभूमि, राष्ट्र र राष्ट्रियताका सवालमा “नागरिकता”को द्वन्द्व हुन सक्छ | अमेरिका, बेलायत र भारतमा जन्मेका नेपालीहरूका लागि उनीहरूको जन्मथलो मातृभूमि हो तर राष्ट्रियताको अनुभूतिका सवालमा मत फरक हुनसक्छ | मातापिताको उद्गमस्थल, मातापिताको धर्म, संस्कृति, भाषा, संस्कार आदि विषयहरूका आधारमा राष्ट्रियता निर्धारित हुन्छ | एउटा भावनासंग जोडिएको राष्ट्र हुन्छ अर्को महज कागजी प्रक्रिया पूरा गरेर प्राप्त गरेको राष्ट्रीयता हुन्छ | भावनासंग जोडिएको राष्ट्रीयता कागजी प्रक्रिया पूरा गरेर प्राप्त गरेको राष्ट्रियता भन्दा निकै बलियो हुन्छ | वेदमा दूवै राष्ट्रियताको परिचर्चा छ |
विश्वका धेरै मान्छेहरू आफ्नो मूल धर्म, संस्कृति, भाषा, संस्कार तथा पूर्खाको उद्गमस्थललाई राष्ट्रियताको अनुभूति गर्छन् भने एसले उनीहरूले न्यायिक प्रक्रिया पुरा गरेर नागरिकता प्राप्त गरेको देशको नागरिक कर्तव्य पालनमा अवरोध सृजना हुँदैन | एउटा अमेरिकी-नेपालीले नेपाललाई माया गर्नुको अर्थ जन्मभूमिप्रतिको माया नभएर पूर्खाले दिएको संस्कारप्रतिको कृतज्ञता व्यक्त गर्न अंगालिएको अनुभूति मूलक राष्ट्रियता हो |
प्राचीनकालमा राष्ट्रियताको अनुभूति र व्यबहार आधुनिक राष्ट्रहरूले वितरण गर्ने नागरिकताले निर्धारित गरेजस्तो थिएन | कौरव र पाण्डवहरूको विवादमा पाण्डवहरूले धार्मिक-राष्ट्रियताको लागि युद्ध लडेका थिए | एसको सीधा अर्थ हो – राष्ट्रियता एउटा धार्मिकताको स्थापना, जगेर्ना र पुस्तान्तरणको जरिया पनि हो | आर्जित राष्ट्रियता र परम्परागत रूपमा प्राप्त राष्ट्रियमा भावनात्मक लगावको भेद हुन्छ | आर्जित राष्ट्रसंग भावनात्मक लगाव नहुन सक्छ | भारतमा मुसलमान र अंग्रेजहरूले लामो शासन गरे तर उनीहरूको भित्री मनले भारतीय राष्ट्रलाई कथंचित आफ्नो भावनात्मक राष्ट्रियताका रूपमा स्वीकार गरेनन् |
नेपालको नागरिकता वोकेर कानुनी नागरिक बनेकाहरूले नेपालको आत्मिक-राष्ट्रियतालाई स्वीकार नगरेका हुनसक्छन् | नेपाली राजनीतिमा एस्ता धेरैपात्रहरू रहेको कुरा आलोचना गर्नेहरूले वारम्वार उल्लेख गर्ने गरेका छन् | जन्मसिद्ध नागरिक भए पनि आस्था-परिवर्तन गर्नेहरूको भावनात्मक राष्ट्र अर्कै हुन सक्छ | कुनै पनि इसाई वा मुसलमानको लागि कानुनी राष्ट्र र नागरिकता नेपाली भए तापनि आत्मिक राष्ट्र साउदी अरेविया र इजरायल नै हुन्छ | यद्यपि उनीहरूले तेहाको कानुनी नागरिकता प्राप्त गर्ने कुनै सम्भावना नै हुँदैन |
कुनै पनि देशका प्राकृतिक नागरिकहरू जसले धर्म वा नागरिकता परिवर्तन गरेका छैननन्, तिनका लागि आफुजन्मेको राष्ट्र, राष्ट्रियताको अर्थ मातृभूमिको धर्म, संस्कृति, परम्परा, भेषभूषा, प्रकृति तथा ज्ञानपरम्परासंग जोडिएको हुन्छ | मैले आफुलाई नेपाली भन्नुको अर्थ हो – उपरोक्त सबै प्रतिमानहरूमा मेरो पूर्णस्वामित्वको चेतना हुन्छ | मैले आफु र जन्मभूमि बीच एकत्वको अनुभूति गर्छु | एस्तो अवस्थामा मातृभूमिको जरोकिलोसंग नागरिकको समग्र सम्बन्ध हुन्छ | आस्था, निष्ठा, राष्ट्रियता तथा संस्कृतिका सवालमा कुनै प्रश्न हुँदैन | व्यक्तिको अनुभूति नै उसको मातृभूमिप्रतिको कृतज्ञता हुन्छ |